ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ

 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΒΕΝΕΤΙΑΣ

 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑΣ-ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ  ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΑΠΘ

 SCUOLA GRANDE DI SAN MARCO, VENEZIA

ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

Ιωάννης της Κλίμακος και Σιναϊτική Γραμματεία μεταξύ Ανατολής και Δύσης

Θεσσαλονίκη, 21-22 Φεβρουαρίου 2023 

Κτίριο Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ

Δελτίο Τύπου 

Με αφορμή την επέτειο συμπλήρωσης των 80 χρόνων από την ίδρυση της Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ, καθώς και την επέτειο συμπλήρωσης 1500 χρόνων από την γέννηση του αγ. Ιωάννου του Σιναΐτου, συγγραφέως του διαχρονικού έργου Κλίμαξ, ο Τομέας Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Χριστιανικής Γραμματείας, Αρχαιολογίας και Τέχνης του Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας, το Εργαστήριο Αγιογραφίας-Εκκλησιαστικής Μικροτεχνίας και Συντήρησης Έργων Τέχνης Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ και την Scuola Grande di San Marco Βενετίας, διοργάνωσαν Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο με θέμα: «Ιωάννης της Κλίμακος και Σιναϊτική Γραμματεία μεταξύ Ανατολής και Δύσης». Το Συνέδριο, στο οποίο συμμετείχαν με εισηγήσεις τους διεθνώς καταξιωμένοι ερευνητές από τα ως άνω επιστημονικά κέντρα, διεξήχθη στην Θεολογική Σχολή ΑΠΘ στις 21 και 22 Φεβρουαρίου 2023. Η χειρόγραφη παράδοση της σιναϊτικής γραμματείας και ιδιαίτερα της Κλίμακος, διερευνήθηκαν διεξοδικά, τόσο ως προς τις γεωγραφικές τους διαδρομές μεταξύ Ανατολής και Δύσης, όσο και ως προς την χρησιμοποιούμενη γραφική ύλη, τα σύμβολα γραφής, το περιεχόμενο, αλλά και την σύνολη σύνθεση των κωδίκων, ορισμένοι από τους οποίους συνιστούν ανθολόγια ασκητικο-νηπτικής γραμματείας. Καταδεικνύεται έτσι ο ρόλος της ανατολικής Μεσογείου ως ενός χώρου διαρκούς διακίνησης και ανατροφοδότησης της πνευματικής μας παράδοσης. Το ενδιαφέρον των βιογράφων για το πρόσωπο του αγ. Ιωάννου του Σιναΐτου επισημαίνεται συχνά, ωστόσο το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των ερευνητών εστιάζεται στον βίο του αγίου, όπως αυτός καταγράφηκε από τον άμεσο μαθητή του άγ. Αναστάσιο τον Σιναΐτη, σημαντικό πατέρα της Εκκλησίας, τόσο για τις ασκητικές του συγγραφές, όσο και για το αντιρρητικό κατά αιρετικών έργο του. Βάσει των πληροφοριών του αγ. Αναστασίου διαπιστώνονται με αρκετά μεγάλη ακρίβεια οι χρονολογίες γεννήσεως και κοιμήσεως του αγ. Ιωάννου μεταξύ των ετών 590-675. Η σιναϊτική παράδοση, η οποία τόσο έντονα σημαδεύτηκε από το έργο Κλίμαξ Παραδείσου του αγ. Ιωάννου του Σιναΐτου, στο Συνέδριο εξετάσθηκε στις δύο βασικές της διαστάσεις. Τόσο στη διαχρονία, όσο και συστηματικά φιλολογικά και ενδοκειμενικά, στην συγχρονία της. Διαχρονικά, ομολογουμένως μεγάλη ήταν η επίδραση του έργου της Κλίμακος στην σύγχρονή της και την μετέπειτα πατερική γραμματεία τόσο στην Ανατολή, όσο και στην Δύση. Διαπιστώθηκαν λεκτικές και εννοιολογικές συγγένειες και ταυτότητες μεταξύ της Κλίμακος και της σύγχρονής της λατινικής Regula Pastoralis του αγ. Γρηγορίου του Διαλόγου. Στην ίδια οπτική διαπιστώθηκαν κειμενικές σχέσεις μεταξύ των αρεοπαγιτικών έργων και έργων του αγ. Μαξίμου του Ομολογητού προς την Κλίμακα. Αν και οι λεκτικές καταβολές εκκινούν από την νεοπλατωνική φιλοσοφία, ωστόσο, μέσω της αλεξανδρινής θεολογικής αποτύπωσης, αλλά και της Καππαδοκικής παράδοσης, οι λεκτικό αυτό corpus της Κλίμακος λαμβάνει την νέα χριστιανική, σωτηριολογική του διάσταση. Η σχέση της Κλίμακος με το έργο του αββά Δωροθέου Γάζης είναι εμφανέστατη. Και στα δύο έργα διαπιστώνεται η ίδια οπτική και οι ίδιοι στόχοι. Δίπλα στις αρετές, όπως στην ξενιτεία, στην ακτημοσύνη, στην νηστεία, στην προσευχή, κρύβονται καλά οι κακίες, όπως η υποκρισία, η κενοδοξία, η οίησις. Τα δύο έργα εκθειάζουν από κοινού την ταπεινή διάθεση και την υπακοή και κατηγορούν την εμπιστοσύνη στον λογισμό. Αντίθετα, τα πάθη και οι πτώσεις μπορούν να γίνουν αιτίες αγώνων και τελειώσεως του πιστού μέσα από την ταπείνωση και την υπακοή. Τον 11ο αι. ο λόγιος Μιχαήλ Ψελλός διερωτάται πως μπορεί να μελετήσει και να κατανοήσει την Κλίμακα και πως μπορεί να την εντάξει στον γενικότερο θεωρητικό του προβληματισμό, στον οποίο όμως η φιλοσοφία ιδιαίτερα του πλατωνισμού ενέχει ένα κομβικό ρόλο. Τόσο ο άγ. Ιωάννης της Κλίμακος όσο και αργότερα ο μέγας άγιος της Εκκλησίας Συμεών ο Νέος Θεολόγος είναι χαρισματικές προσωπικότητες και βιβλικοί θεολόγοι. Ο ένας ανατρέπει την ευαγριανή και ωριγενιστική εκδοχή, ενώ ο άλλος κοσμικό φρόνημα. Ο πιστός πλέον δεν αντιμετωπίζει το μαρτύριο των πρώτων Χριστιανών, αλλά μια μακροχρόνια άρνηση κατά του αρρωστημένου εαυτού και των παθών. Και οι δύο δείχνουν τον μόνον ιατρόν των ψυχών και των σωμάτων και την ανάγκη βαθείας μετανοίας, υπακοής και εμπιστοσύνης στον Χριστό. Στο ίδιο αυτό πλαίσιο της διαχρονίας, ο βίος και το έργο του αγ. Γρηγορίου του Σιναΐτου, σημαντικότατου προδρόμου του βυζαντινού ησυχασμού του 14ου αι., αναπτύχθηκαν διεξοδικά και παρουσιάσθηκαν οι συγγραφικές σχέσεις προς την Κλίμακα που παρουσιάζει το έργο του. Καταδείχθηκαν οι επιδράσεις, τις οποίες η ασκητική προσωπικότητα του αγ. Γρηγορίου άσκησε κυρίως στον σλαβικό κόσμο, με την εγκαταβίωσή του στις δυτικές ακτές του Ευξείνου Πόντου. Ανακοινώθηκε η επικείμενη κριτική έκδοση σλαβικού χειρογράφου στο όνομα του αγ. Γρηγορίου με ανέκδοτο έως τώρα έργο δικό από την καθηγ. κ. Αγγελική Δεληκάρη. Στην ίδια αυτή εποχή του αγ. Γρηγορίου του Σιναΐτου δρά και ο ανθενωτικός πατριάρχης Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος, ο οποίος επεξηγεί και ερμηνεύει την Κλίμακα του αγ. Ιωάννου, προκειμένου να παράσχει κατάλληλα βιωματικά ερείσματα στον μοναστικό κόσμο των προ-ησυχαστικών ερίδων. Το έργο συγκρίνεται με το αντίστοιχο ερμηνευτικό στην Κλίμακα του Ηλία Κρήτης. Και πάλι με αναφορά στον 14ο αι., τέθηκε το ιστορικο-δογματικό πλαίσιο συγγραφής του έργου Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων του αγ. Γρηγορίου του Παλαμά. Ως βασικό πατερικό έρεισμα υπέρ του αποδεικτικού συλλογισμού, ο ιερός Γρηγόριος εκλαμβάνει την Κλίμακα, ως το κατ’εξοχήν έργο της αποτύπωσης της εμπειρίας των αγίων, ένατι του διαλεκτικού συλλογισμού του Βαρλαάμ. Μετά τις επισημάνσεις των διαφόρων μεταφράσεων και εκδόσεων της Κλίμακος στα ρουμανικά, γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στο ερμηνευτικό έργο του π. Δημητρίου Στανιλοάε, έργο το οποίο έφερε την Κλίμακα, όπως ελέχθη, δίπλα στην Καινή Διαθήκη στα εικονοστάσια των Ρουμάνων πιστών. Τονίζονται οι ιστορικές συνθήκες υπό τις οποίες έγιναν αφ’ ενός η μετάφραση του έργου, αφ’ ετέρου η συστηματοποίηση της ρουμανικής ως γλώσσας της μετάφρασης. Η επίδραση της Κλίμακος του αγ. Ιωάννου συνεχίζεται και στα νεώτερα χρόνια. Στο έργο του αγ. Νεκταρίου επισκόπου Πενταπόλεως Γνώθι σεαυτόν, εντοπίζονται αναφορές της Κλίμακος στις τρείς αρετές, την πίστη, την ελπίδα και την αγάπη, αλλά και των υπολοίπων αρετών σε ένα εκτενέστερο πλαίσιο αγίας βιωτής, την οποία προκρίνει και στην οποία προτρέπει ο άγιος επίσκοπος. Στην ίδια αυτή οπτική βρίσκεται και το έργο του προσφάτως κοιμηθέντος π. Συμεών Κραγιόπουλου. Έγινε αναφορά στον βίο και στο έργο του και διαπιστώθηκε ότι θεωρεί την Κλίμακα ως το δεύτερο Ευαγγέλιο, μετά την Καινή Διαθήκη. Ο πιστός οφείλει να βλέπει τον εαυτόν του ενώπιον του Θεού για να αποκτήσει μετάνοια. Η προσευχή είναι ένωσις ανθρώπου και Θεού, ωστόσο, ο άνθρωπος παλεύει να στηρίξει το αυτοείδωλόν του. Κατά τον άγ. Ιωάννη της Κλίμακος, η αρετή της απροσπαθείας είναι αυτή που καταδεικνύει στον άνθρωπο την καθαρή εικόνα του εαυτού του που γέμει παθών. Ο π. Συμεών εδώ υπενθυμίζει την μετάνοια ως την κατ’ εξοχήν αρετή που αποκαλύπτει στην ψυχή του ανθρώπου ο «αυτοκατάκριτος λογισμός», κατά την ορολογία του άγ. Ιωάννου της Κλίμακος. Στο επίπεδο της συστηματικής ενδοκειμενικής έρευνας της Κλίμακος, χωρίς αναφορές στην διακειμενικότητα, συνεισέφερε ιδιαιτέρως η εισήγηση του σεβ. Αυστρίας κ. Αρσενίου με τις αναφορές του στην αρετή της διακρίσεως, της «μεγίστης πασών των αρετών», αλλά και στις υπόλοιπες αρετές. Διαφωτιστική ήταν η διάκριση μεταξύ της φυσικής και της πνευματικής αρετής της διακρίσεως, με την επισήμανση ότι η τελευταία συνιστά δωρεά του Αγίου Πνεύματος προς μόνους τους καθαρούς τη καρδία, και τώ σώματι, και τώ στόματι. Επίσης ενδοκειμενικά, διερευνήθηκε η χρήση των λεγομένων τεσσάρων καθολικών αρετών της φιλοσοφικής παράδοσης τόσο εντός της Κλίμακος, όσο και στο ευρύτερο πλαίσιο της σιναϊτικής ασκητικής γραμματείας. Όπως και αλλού, διαπιστώθηκε η επαναφόρτιση από τους Σιναΐτες Πατέρες του φιλοσοφικού λεκτικού corpus με νέο εννοιολογικό περιεχόμενο τριαδολογικό, χριστολογικό, σωτηριολογικό και ανθρωπολογικό, βάσει της ασκητικής τους βιωτής και εμπειρίας. Σε επίπεδο μεθοδολογίας συγγραφής, οι προϋποθέσεις και οι στόχοι συγγραφής των πατερικών έργων καθορίζονται από τους ίδιους τους αγίους Πατέρες, δεδομένου ότι δεν γράφουν από ανθρωπαρέσκεια η φιλοδοξία, αλλά στο πλαίσιο της ποιμαντικής και σωτηριολογικής προοπτικής, προς οικοδομήν του ποιμνίου η και για λόγους υπακοής προς τους ζητούντας λόγον σωτηρίου. Μοναστικές σιναϊτικές λειτουργικές ανάγκες στάθηκαν οι πιθανές αιτίες για τον εμπλουτισμό της λειτουργικής εορτολογικής παράδοσης με νέες Εκλογές από συνθέσεις του Ψαλτηρίου, πέραν των έως τότε διαδεδομένων, όπως φανερώνει το έργο του Παϊσίου Ρόδου του Σιναΐτου. Ιδιαίτερη πινελιά τέλος στην όλη ενδοκειμενική και διακειμενική προσέγγιση του συνεδρίου αποτέλεσε η έρευνα γύρω από τις εικαστικές αποτυπώσεις της Κλίμακος σε συνάρτηση μάλιστα με την βιβλική Κλίμακα του Ιακώβ, αλλά και την λοιπή σιναϊτική θεματολογία των τοιχογραφιών, των χειρογράφων κωδίκων και των φορητών εικόνων τόσο στην ανατολική Μεσόγειο και στο Άγιον Όρος, όσο και στην ρωσική μοναστική παράδοση.